I 2019 fekk eg det ærefulle oppdraget å halde festtale under Diktardagar i Lom. Tema for Diktardagar 2019 var fjellet. Her er ein skriftleg versjon av tala, som handlar om fjellengt, synssansen til folk og rein, barne-TV-karakteren Tullerud, om Hjerkinn og setra Vesllie.

Diktardagar, Lom, laurdag 31. august 2019 | Guri Sørumgård Botheim

Om dette er ei festtale, så er det ei festtale for høgfjellsnaturen. Om dette er ei festtale, så er det ei festtale for bygdefolket som tek vare på kunnskapen om å hauste av naturen på ein skånsam måte. Om dette er ei festtale, så er det òg ei sint tale.

Det blir sagt om oldefaren min, han Ola Sørumgård, at han kunne stå på jordet og drive med onn, plutseleg kom det så sterk ein fjellengt over han at han berre kasta det han hadde i hendene og for oppover jordet. Han gjekk inn og forlangte: «Marit, gå burti eldhuset og båkå utu ei nodo åt me». Det var hardbrød, flatbrød, som var nista hans. Etterpå gjekk turen vidare til han Ola Rolstad, for å skaffe seg turfølgje. Det hasta med å koma seg av garde.

Å kikre
Kanskje er det ikkje så rart at mange av oss kjenner ei sterk lengt etter fjellet. Da istida gav seg, følgde forfedrane våre etter villreinen oppover i terrenget. Kanskje var det ikkje berre behovet for mat som dreiv dei? Kanskje likte dei å gå oppover, finne ein plass med utsikt, få oversikt.

Eg vart sjokkert da eg som godt vaksen fekk veta at å kikre er eit dialektord – andre stader seier dei «å sjå i kikkert». Kanskje vi som bur her rett og slett kikrar meir enn andre folk, og difor har meir bruk for verbet. I byen bryr ein seg ikkje så mykje om kven som passerer forbi. I fjellet kikrar vi på dyr og menneske med enorm nysgjerrigheit sjølv om dei er fleire kilometer unna.

Å bli blenda
Dei fleste av oss lever ikkje like tett på høgfjellsnaturen og villreinen som forfedrane våre. Forholdet er meir snudd nå. Vi er vant til å tenkje at vi bestemmer over naturen, at vi forvaltar naturen, som det så fint heiter, passar på han.

Men klarer vi støtt å sjå kva som er bra eller riktig?

Reinsdyra skiftar augefarge med årstidene. Det er forskarar ved Universitetet i Tromsø som har funne ut dette i lag med kollegaer i London. Om sommaren har reinen brun-gule augo, og om vinteren blåe. Ljosbrytinga i dei blåe linsene er annleis enn i dei brun-gule. Dei blåfarga vinterlinsene gjer at reinsdyra ser mindre skarpt, men kontrastane blir forsterka og dei oppdagar lettare skuggar og bevegelse. Vintersynet gjer at dei kan avsløre rovdyr og koma seg unna. Det gjer òg at dei lettare finn mat, og at dei kan unngå farlege stup. Synssansen justerer seg for å beskytte reinen, den er livsviktig.

Byar og tettstader er i dag så opplyste at folka som bur der sjeldan kan sjå stjernehimmelen godt. Om ein reiser til fjells og ser natthimmelen i klarvêr for fyrste gong på nokre år, kan ein bli heilt overvelda, svimmel, kanskje til og med redd.

Reinsdyr som held til i område med mykje ljosforureining, i nærleiken av byar, mistar evna til å endre augefarge. Om dei kunstige ljoskjeldene hadde kome plutseleg, ville reinen kanskje ha flytta seg lenger inn på fjellet. Men lampene har kome gradvis.

Kan det tenkjast at vi menneska òg går glipp av noko, at vi har mista evna til å få auga på ein livsviktig informasjon, fordi vi har late oss blende av våre eigne lamper?

Kva er det vi går glipp av?

Det er vanskelegare å leggje merke til gradvise endringar i kvardagen enn dei plutselege. Vi blir sakte blenda av vår eigen opplyste og travle kvardag. Det er lettare å sleppe gradvise endringar for langt enn dei plutselege, fordi det er vanskelegare å finne grensa, punktet der ein ikkje lenger kan tolerere det som skjer, tidspunktet for å begynne å springe, tidspunktet for å trampe med foten og gå til motangrep.

Tullerud – tøffel eller helt?
Eg ser ofte på barne-TV i lag med dotter mi. I serien Planetpatruljen slår ein gjeng med ungar i Tromsø alarm kvar gong den tullete naboen Tullerud finn på noko som skadar naturen. Etter at ungane har spela han eit puss og forklart i klartekst kva han gjer gale, så innser han heldigvis feilen og skiftar meining – i kvar einaste episode. Plutseleg ein dag begynte eg å gruble på den her irriterande og patetiske karakteren Tullerud. Han er lydhøyr overfor ungane, han tek innover seg ny kunnskap og endrar haldning. Noko som eigentleg er ganske utypisk for dei fleste av oss vaksne. Eg begynte å kjenne på ein fasinasjon for Tullerud, ja, eg vart rett og slett litt forelska i han. Om alle hadde vore like endringsvillige som han, hadde vi ikkje hatt nokon klimakrise eller miljøproblem. Tullerud er eit ekte forbilde.

Hjerkinn og forholdet til naturressursane
Hjerkinn ligg midt på Dovrefjell. Her har ein utsikt til det som gjerne blir kalla nasjonalfjellet Snøhetta og til Svånåtinden, det høgaste fjellet i heimkommunen min, Lesja.

Dei to siste åra har eg skrive på ein roman, som eg verkeleg håpar å kunne dele med dykk i løpet av eit par år. Romanen handlar om ei dame som får seg arbeid på Hjerkinn og flyttar dit frå Trondheim. Det som starta som ein heilt tilfeldig idé, at handlinga foregår på Hjerkinn, verkar ikkje lenger så tilfeldig i hovudet mitt. I dei siste vekene har på ein måte verkelegheita innhenta den upubliserte forteljinga mi og køyrd forbi.

Hjerkinn er på mange måtar ein spesiell plass. Kanskje går det an å seia at Hjerkinn er ein stad som fortel historia om mennesket sitt forhold til naturressursane.

Gjennom tusenvis av år og fram til 1900-talet har bruken av fjellet vore forsiktig og audmjuk – utan å setja store spor i landskapet. Hjerkinnsområdet har vore brukt til jakt, fangst, fiske, beiting og setring. Men så skjedde det noko.

På 1920-talet vart det anlagt skytefelt i eit stort område, og i fleire omgangar utvida. Bygdefolket vart rydda av vegen, vegetasjonen vart perforert av missilar.

I 1969 vart det starta gruvedrift på Hjerkinn. Gruvene bidrog med enorme verdiar til Noreg. Det vart henta ut 15 millionar tonn råmalm. Giftig slagg vart sleppt ut i vatnet.

Da gruvedrifta skulle leggjast ned, vart det foreslått å lagre spesialavfall i gruvegangane. Det førte til ein stor protestaksjon i 1992, og planane vart heldigvis skrinlagt.

I 2009 vart det gamle skytefeltet avvikla og det vart starta eit unikt naturrestaureringsprosjekt, som fortsatt pågår. Området på 165 kvadratkilometer blir reinsa for eksplosivar og ammunisjonsrestar, metallskrap og avfall. Det er funne over 500 tonn metallavfall og 18 000 blindgjengarar. Området skal revegeterast. Vierstiklingar blir planta. Sår skal gro. Hjerkinn er inne i ein ny fase.

Setra Vesllie
Sjølv om freden har kome til skytefeltet, foregår det fortsatt ein dragkamp om ressursane i området.

Garden far min kjem frå, Rolstad, hadde ei seter som heiter Vesllie. Forsvaret overtok setra i 1960 fordi ho låg i skytefeltet. Klima- og miljødepartementet har vedteke av setra nå skal rivast som ein del av arbeidet med å rydde skytefeltet, sjølv om setra låg der allereie frå 1870-talet, lenge før skytefeltet kom. Grunngjevinga er omsynet til villreinen.

For tre veker sidan eksploderte saka, dagen før setra skulle rivast. Protestane og engasjementet var massivt. Tusenvis av folk signerte eit opprop og engasjerte seg på sosiale medium, blant anna i Facebookgruppa Bevar Vesllie! Det vart òg laga ei markering på Hjerkinn med appellar. Ministeren bestemte seg så for å utsetja rivinga på grunn av «uroa» rundt saka, men vedtaket om riving står altså ved lag.

I motsetnad til gardbrukarane som eigde Vesllie, fekk DnT attende turisthytta si Snøheim frå Forsvaret, som vederlagsfri gåve. Snøheim og skyttelbussen inn dit genererer over 20 000 besøkande i året midt inne i verneområdet – godkjent av det same Klima- og miljødepartementet. Men ei gamal seter med nokre få bygningar i randsonen av nasjonalparken, og utan noko sterkt reinstrekk, skal ikkje få lov til å stå.

Vesllie vart plutseleg eit symbol på den kampen som foregår mellom by og land, mellom dei som bestemmer i byen og dei som lever i området. Spørsmålet er kven skal få bruke høgfjellsnaturen og til kva? I praksis har turistane fått fyrsteretten, og bygdefolket er sett til sides.

Beredskap
Bestemødrene mine kunne å leva av naturen – eg kan det ikkje. Vi har bygd oss eit sårbart samfunn, gjort oss avhengig av industri og komplisert teknologi. Om det oppstår uro, om straumforsyninga og internettet dett ut, må vi hente fram att kunnskap frå tidlegare generasjonar, kunnskap vi har sloppe rett ut av hendene våre. Om vi ein dag må bli sjølvforsynte att, overlever vi på jakt, bærplukking, fisking, jordbruk og beitebruk. Å ta vare på kunnskapen om berekraftig hausting av naturen og konservering av matvarene er den beste beredskapen vi kan ha.

Det er på tide at bygdefolket får attende fyrsteretten til å vera i fjellet og å ta vare på naturen vår!

Eg vil avrunde med eit dikt frå diktsamlinga mi, Heime mellom istidene (Samlaget, 2016)

forfedre rak i fjellet
gjekk innover på tunnsliti sole
lena se mot vind’

døm va her
så ofte og
så lengje
at fjellet vart en heim

døm gav namn åt
gånplasse uti sjøe
bekkje og steine

tidlegar va namnan
i minnet
nå ligg nogre tå døm på kartet
på vent
te låns når døm trøngst

råkan e lino millom forfedran og me
vatn henta oss
frå den såmå kjelda
oss sola oss når det e varnt
kler oss i tjukke ullgensere når
det e kaldt
utsikte e den såmå
når oss ligg i høn og kikra
ogofor tregrensun pusta oss fritt